ما درشبکه های اجتماعی
ثبت جهانی هگمتانه نه تنها افتخاری برای همدان و ایران، بلکه میراثی ماندگار برای بشریت است.
به گزارش ندای غرب، شهر باستانی هگمتانه، واقع در قلب استان همدان، گوهری تابناک از تمدن کهن ایران است که گواه بر قدمت و شکوه تاریخ این سرزمین است.
این شهر کهن که روزگاری پایتخت امپراتوری مقتدر ماد بوده، با دارا بودن لایه‌های متعدد تاریخی، معماری بی‌نظیر و ارزش‌های فرهنگی بی‌بدیل، شایستگی بالایی برای قرار گرفتن در فهرست میراث جهانی یونسکو را داشته و دارد. این مقاله با هدف تبیین پتانسیل‌ها و اهمیت ثبت جهانی هگمتانه، به بررسی جامع جنبه‌های مختلف این شهر باستانی، از جمله ابعاد تاریخی، باستان‌شناسی، جاذبه‌های گردشگری، و همچنین چالش‌ها و فرصت‌های پیش روی این فرایند مهم خواهد پرداخت.
ثبت جهانی هگمتانه نه تنها موجب ارتقاء جایگاه این میراث ارزشمند در سطح بین‌المللی شد، بلکه گامی اساسی در جهت صیانت، حفاظت و معرفی شایسته آن به نسل‌های آینده و جهانیان محسوب می شود.
هگمتانه؛ کانون تمدن و پایتخت باستانی
تاریخچه کهن و دوران شکوفایی هگمتانه (به پارسی باستان:به معنای “محل اجتماع” یا “سرزمین گرد همایی”، یکی از کهن‌ترین شهرهای شناخته شده در فلات ایران است. شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که سکونت در این منطقه به هزاره دوم پیش از میلاد بازمی‌گردد، اما اوج شکوفایی و اهمیت آن، به دوران مادها (حدود قرن هشتم تا ششم پیش از میلاد) بازمی‌گردد.
در دوران مادها، هگمتانه به عنوان پایتخت این امپراتوری وسیع، مرکز قدرت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی محسوب می‌شد. این شهر به دلیل موقعیت جغرافیایی استراتژیک خود، در مسیرهای تجاری مهم قرار داشت و به همین دلیل از رونق و شکوفایی قابل توجهی برخوردار بود. مورخان یونانی، از جمله هرودوت، در وصف شکوه و عظمت هگمتانه در دوران مادها مطالب ارزشمندی را به ثبت رسانده‌اند. او هگمتانه را با دیوارهای هفت‌رنگ و استحکامات باشکوه توصیف کرده که نشان از معماری پیشرفته و سازماندهی شهری آن در آن دوران دارد.
پس از فروپاشی امپراتوری ماد و ظهور امپراتوری هخامنشی، هگمتانه همچنان اهمیت خود را حفظ کرد و به عنوان یکی از پایتخت‌های تابستانی و مراکز اداری هخامنشیان مورد استفاده قرار گرفت. اسکندر مقدونی پس از فتح ایران، گنجینه‌های عظیم هگمتانه را تصرف کرد که خود نشان‌دهنده ثروت و اهمیت اقتصادی این شهر بوده است. در دوران سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان نیز، هگمتانه همچنان مسکونی باقی ماند و لایه‌های تمدنی جدیدی بر روی بقایای دوران پیشین افزوده شد.
جایگاه استراتژیک و اهمیت منطقه‌ای تپه باستانی هگمتانه
موقعیت جغرافیایی هگمتانه در دامنه رشته کوه الوند و در دشت همدان، آن را به یک مرکز استراتژیک برای کنترل راه‌ها و ارتباط بین مناطق مختلف فلات ایران تبدیل کرده بود. این موقعیت، امکان دسترسی به منابع طبیعی فراوان، از جمله آب و خاک حاصلخیز را فراهم می‌آورد. این امر نه تنها به توسعه کشاورزی و دامداری کمک می‌کرد، بلکه زیربنایی برای رشد جمعیت و گسترش شهرنشینی نیز فراهم می‌آورد.
از دیدگاه نظامی، موقعیت کوهستانی الوند به عنوان یک دژ طبیعی، محافظت از شهر را تسهیل می‌نمود. همچنین، نزدیکی به مسیرهای تجاری بین‌المللی، از جمله “راه ابریشم”، رونق اقتصادی و تبادلات فرهنگی هگمتانه را تضمین می‌کرد. این عوامل دست در دست هم، هگمتانه را به یکی از مراکز تمدنی مهم در غرب آسیا تبدیل کرده بود.
ابعاد باستان‌شناسی هگمتانه؛ گنجینه‌ای از تاریخ مدفون
کاوش‌های باستان‌شناسی در تپه هگمتانه، پرده از واقعیتی شگرف برداشته است. شهری که در زیر لایه‌های خاک مدفون شده و هر لایه، روایتی از دوره‌ای خاص از تاریخ ایران را بازگو می‌کند. تپه هگمتانه، به عنوان مهم‌ترین محوطه باستان‌شناسی شهر همدان، گواه بر قدمت عمیق شهرنشینی در این منطقه است.
ساختار و معماری شهری؛ کاوش‌ها در تپه هگمتانه، بقایای شبکه‌بندی منظم خیابان‌ها، خانه‌ها، و سازه‌های عمومی را آشکار ساخته است. وجود استحکامات و برج و باروها در اطراف شهر، نشان‌دهنده اهمیت دفاعی آن بوده است. در حفاری‌ها، بقایای معماری مربوط به دوران‌های مختلف، از جمله ماد، هخامنشی، سلوکی، اشکانی و ساسانی یافت شده است.
دیوارهای باستانی: وجود دیوارهای عظیم و قطور با استفاده از خشت و سنگ، نشان‌دهنده مهندسی پیشرفته و توانایی سازماندهی نیروی کار در دوران ماد و هخامنشی است. هرودوت در توصیف هگمتانه به دیوارهای چندلایه و باشکوه آن اشاره کرده است.
خانه‌های مسکونی: بقایای خانه‌هایی با پلان‌های منظم، شامل حیاط مرکزی، اتاق‌های متعدد و فضاهای خدماتی، سبک زندگی و ساختار اجتماعی ساکنان شهر را نمایان می‌سازد.
سازه‌های عمومی: کشف بقایای احتمالی کاخ‌ها، معابد، و فضاهای عمومی، نشان‌دهنده اهمیت هگمتانه به عنوان یک مرکز سیاسی و مذهبی است.
لایه‌های تمدنی: تپه هگمتانه به دلیل انباشتگی لایه‌های مختلف شهرسازی در طول قرن‌ها، یک “شهر زیرزمینی” محسوب می‌شود. هر حفاری در این تپه، به معنای کشف یک دوره تاریخی جدید است. لایه‌های مادین، هخامنشی، سلوکی، اشکانی و ساسانی به صورت متوالی بر روی هم قرار گرفته‌اند.
یافته‌های باستان‌شناسی و ارزش آن‌ها
تعداد بی‌شماری آثار باستانی از تپه هگمتانه کشف شده است که ارزش تاریخی و فرهنگی فراوانی دارند. این یافته‌ها شامل موارد زیر هستند.
سفالینه‌ها: انواع سفالینه‌های دوران ماد، هخامنشی، و دوره‌های بعد، با نقوش و تزئینات متنوع، اطلاعات ارزشمندی درباره هنر، صنعت، و سبک زندگی در این دوران‌ها ارائه می‌دهند.
فلزات: اشیاء فلزی مانند سکه، ابزار، و زیورآلات از طلا، نقره، و برنز، که نشان‌دهنده پیشرفت در فنون فلزکاری و وضعیت اقتصادی شهر است.
آجرنوشته‌ها و کتیبه‌ها: در حفاری‌های صورت گرفته، آجرنوشته‌ها و کتیبه‌هایی با خطوط میخی (زبان پارسی باستان) و خطوط دیگر کشف شده که اطلاعات دست اولی درباره تاریخ، دین، و وقایع سیاسی دوران ماد و هخامنشی ارائه می‌دهند. این کتیبه‌ها، اسناد معتبری برای اثبات تاریخی بودن و اهمیت هگمتانه هستند.
مهره‌ها و اشیاء تزئینی: مهره‌های سنگی و شیشه‌ای، نگین‌ها، و اشیاء تزئینی دیگر که نشان‌دهنده ذوق هنری و ظرافت سازندگان و ساکنان شهر است.
استخوان‌ها و بقایای جانوری: مطالعات بر روی بقایای جانوری کشف شده، به درک رژیم غذایی، فعالیت‌های اقتصادی (مانند دامداری)، و محیط زیست دوران باستان کمک می‌کند.
این یافته‌ها، بخشی از تاریخ مدفون ایران را بازگو کرده و هگمتانه را به موزه‌ای زنده از دوران‌های کهن تبدیل کرده‌اند.
میراث جهانی و ارزش‌های استثنایی جهانی (OUV)
برای ثبت جهانی یک اثر در فهرست میراث جهانی یونسکو، لازم است که آن اثر دارای “ارزش استثنایی جهانی” (Outstanding Universal Value – OUV) باشد. هگمتانه معیارهای زیرساخت‌های به طور قاطع داراست:
معیار (ii) – نمایانگر تبادل مهمی از ارزش‌های انسانی در یک دوره زمانی یا در یک حوزه فرهنگی جهان، در مورد پیشرفت‌ها در معماری یا فن آوری، هنرهای زیبا یا طرح‌بندی شهرنشینی: ساختار شهری منظم، استحکامات دفاعی، و بقایای معماری باشکوه هگمتانه، نشان‌دهنده تبادل فرهنگی و پیشرفت‌های چشمگیر در زمینه شهرسازی و معماری در دوران باستان است.
معیار (iii) – ارائه گواهی منحصر به فرد یا حداقل استثنایی بر یک سنت فرهنگی یا یک تمدن زنده یا از دست رفته: هگمتانه به عنوان یکی از کهن‌ترین پایتخت‌های ایران و جهان، شاهد ظهور و سقوط امپراتوری‌های بزرگ و تحولات تاریخی مهمی بوده است. بقایای آن، گواه منحصر به فردی بر تمدن ماد، هخامنشی و ادوار پس از آن است.
معیار (iv) – نمونه‌ای برجسته از یک نوع ساختمان، مجموعه معماری یا منظره تکنولوژیکی یا منظره‌ای که نمایانگر مرحله یا مراحل مهمی از تاریخ زمین است: هگمتانه با ساختار شهری لایه‌ای خود، نمونه‌ای برجسته از شهرسازی در طول چندین هزار سال است و مراحل مختلف تکامل شهری را در فلات ایران به نمایش می‌گذارد.
معیار (vi) – به طور مستقیم یا ملموس با رویدادها یا سنت‌های زنده، با ایده‌ها یا باورها، با آثار هنری و ادبی دارای اهمیت جهانی برجسته مرتبط است: هگمتانه به عنوان پایتخت امپراتوری ماد، نقش کلیدی در شکل‌گیری تاریخ ایران و منطقه داشته است. افسانه‌ها، داستان‌ها و رویدادهای تاریخی مرتبط با این شهر، بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی ایران است. جاذبه‌های گردشگری هگمتانه: پتانسیلی برای توسعه
هگمتانه، فراتر از یک سایت باستان‌شناسی، مجموعه‌ای از جاذبه‌های بالقوه گردشگری است که در صورت معرفی و توسعه مناسب، می‌تواند به قطبی مهم برای گردشگری فرهنگی و تاریخی در ایران تبدیل شود.
تپه هگمتانه؛ موزه زنده تاریخ
تپه باستانی هگمتانه، مهم‌ترین جاذبه این شهر است. لایه‌های باستان‌شناسی کشف شده در این تپه، بازدیدکنندگان را به سفری در زمان دعوت می‌کند. امکان بازدید از بخش‌های حفاری شده، مشاهده بقایای معماری، و آشنایی با یافته‌های باستان‌شناسی، تجربه‌ای منحصر به فرد را برای گردشگران فراهم می‌آورد.
بخش‌های حفاری شده: بازدید از خیابان‌های باستانی، بقایای خانه‌ها، و ستون‌های یافت شده، حس حضور در یک شهر کهن را زنده می‌کند.
موزه تپه هگمتانه: این موزه که در محل سایت باستان‌شناسی قرار دارد، بهترین مکان برای آشنایی با یافته‌های مهم و ارزشمند هگمتانه است. اشیاء نمایش داده شده، از دوران ماد تا ساسانی را شامل می‌شود.
منظر و چشم‌انداز: موقعیت تپه هگمتانه در کنار کوه الوند، منظره‌ای زیبا و آرامش‌بخش را برای بازدیدکنندگان فراهم می‌آورد.
سایر بناها و آثار تاریخی مرتبط؛ علاوه بر تپه هگمتانه، شهر همدان و اطراف آن سرشار از آثار تاریخی و فرهنگی است که به طور بالقوه می‌توانند در چارچوب طرح ثبت جهانی هگمتانه، یا به عنوان بخشی از مجموعه بزرگتر میراث این منطقه، معرفی شوند.
کتیبه‌های داریوش و خشایارشا در گنجنامه: این کتیبه‌های ارزشمند که در نزدیکی همدان قرار دارند، با خط میخی، فرمان‌های پادشاهان هخامنشی را ثبت کرده‌اند و ارتباط مستقیم با دوران هخامنشی و اهمیت منطقه به عنوان بخشی از قلمرو این امپراتوری دارند.
پتانسیل توسعه گردشگری پایدار
ثبت جهانی هگمتانه، با افزایش اعتبار بین‌المللی و جذب گردشگران بیشتر، می‌تواند فرصت‌های اقتصادی قابل توجهی را برای منطقه همدان فراهم آورد. این امر شامل ایجاد اشتغال: توسعه زیرساخت‌های گردشگری، مانند هتل‌ها، رستوران‌ها، فروشگاه‌های صنایع دستی، و مراکز اطلاع‌رسانی، منجر به ایجاد شغل برای ساکنان محلی خواهد شد.
رونق اقتصادی: افزایش ورود گردشگران، به طور مستقیم و غیرمستقیم، بر اقتصاد منطقه تأثیر مثبت گذاشته و درآمدزایی را افزایش خواهد داد.
حفاظت و مرمت: تمرکز جهانی بر هگمتانه، انگیزه‌ای قوی برای سرمایه‌گذاری بیشتر در جهت حفاظت، مرمت و احیای این سایت باستانی فراهم می‌آورد.
توسعه گردشگری فرهنگی و آموزشی: هگمتانه می‌تواند به مرکزی برای پژوهش‌های باستان‌شناسی، مطالعات تاریخی، و برگزاری رویدادهای فرهنگی تبدیل شود.
چالش ها؛ فرایند ثبت جهانی هر اثر، با چالش‌ها و فرصت‌های منحصر به فردی همراه است. در مورد هگمتانه نیز، این امر مستثنی نبود.
چالش‌های پیش رو؛ حفاظت و مدیریت سایت: یکی از بزرگترین چالش‌ها، حفاظت از بقایای باستانی در برابر عوامل طبیعی، فرسایش، و همچنین فشارهای ناشی از توسعه شهری و گردشگری است. مدیریت پایدار و علمی این سایت، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و منابع کافی است.
تداخل با توسعه شهری: رشد جمعیت و نیازهای توسعه شهری در همدان، گاهی با محدودیت‌های حفاظتی سایت باستانی تداخل پیدا می‌کند. ایجاد تعادل بین توسعه و حفاظت، امری حیاتی است.
کامل نبودن کاوش‌ها: با وجود سال‌ها کاوش، بخش قابل توجهی از تپه هگمتانه همچنان کاوش نشده باقی مانده است. تکمیل کاوش‌ها، به درک عمیق‌تر از لایه‌های مختلف تاریخی کمک خواهد کرد، اما این خود نیازمند سرمایه‌گذاری و زمان فراوان است.
کمبود زیرساخت‌های گردشگری: هرچند همدان پتانسیل گردشگری خوبی دارد، اما زیرساخت‌های لازم برای جذب و پذیرایی از حجم بالای گردشگران بین‌المللی، مانند هتل‌های لوکس، مراکز اطلاعات تخصصی، و امکانات رفاهی مناسب، نیازمند توسعه است.
تأمین اعتبار: فرایند ثبت جهانی و اقدامات حمایتی پس از آن، نیازمند تخصیص اعتبارات قابل توجه از سوی دولت و نهادهای مسئول است.
آگاهی‌بخشی عمومی: افزایش آگاهی عمومی در مورد اهمیت ثبت جهانی هگمتانه و لزوم مشارکت همگانی در حفاظت از آن، امری ضروری است.
فرصت‌های پیش رو پس از ثبت جهانی هگمتانه
حمایت بین‌المللی: ثبت جهانی در یونسکو، اعتبار بین‌المللی اثر را به طور چشمگیری افزایش داده و امکان جذب حمایت‌های مالی و فنی از سوی سازمان‌های بین‌المللی و کشورها را فراهم می‌آورد.
افزایش گردشگری: شهرت جهانی، باعث افزایش قابل توجه تعداد گردشگران داخلی و خارجی شده و رونق اقتصادی منطقه را در پی خواهد داشت.
توسعه تحقیقات و مطالعات: تمرکز جهانی بر هگمتانه، فرصت‌های جدیدی برای تحقیقات باستان‌شناسی، تاریخی، و مرمت ایجاد کرده و دانشمندان و پژوهشگران بیشتری را جذب خواهد کرد.
احیای هویت فرهنگی: ثبت جهانی، عاملی مؤثر در تقویت حس تعلق به تاریخ و فرهنگ غنی ایران در میان نسل جوان و ارتقاء جایگاه فرهنگی کشور در جهان است.
الگوبرداری از تجربیات موفق: ایران تجربه‌های موفقی در ثبت جهانی آثار باستانی خود داشته است. استفاده از این تجربیات و بهره‌گیری از مشاوران متخصص، می‌تواند راه گشا باشد.
توسعه پایدار منطقه: با مدیریت صحیح، ثبت جهانی هگمتانه می‌تواند به توسعه پایدار اقتصادی، اجتماعی، و فرهنگی منطقه همدان منجر شود.
در پایان باید گفت هگمتانه، بیش از یک محوطه باستان‌شناسی، نمادی از تمدن درخشان ایران است که نیازمند صیانت و معرفی شایسته به جهانیان می‌باشد. پتانسیل‌های تاریخی، باستان‌شناسی، و گردشگری این شهر باستانی، به طور قطع، آن را در جایگاهی منحصر به فرد در میان میراث جهانی قرار می‌دهد.
ثبت جهانی هگمتانه، تنها یک افتخار نیست، بلکه یک مسئولیت بزرگ در جهت حفظ، مرمت، و انتقال این گنجینه ارزشمند به نسل‌های آینده است.
با رفع چالش‌های موجود و بهره‌گیری از فرصت‌های پیش رو، می‌توان گامی مهم در جهت معرفی ابعاد ناشناخته تاریخ ایران و ارتقاء جایگاه فرهنگی کشور در سطح جهانی برداشت. هگمتانه، با گشودن پنجره‌ای به سوی گذشته پرافتخار ایران، سزاوار جایگاهی در میان درخشان‌ترین نقاط میراث جهانی است. این امر، نه تنها افتخاری برای همدان و ایران، بلکه میراثی ماندگار برای بشریت است.
نویسنده: منیژه فرهان پور
تمامی حقوق این سایت محفوظ است.
